Ο Άγιος Κοσμάς και η Παιδεία του Γένους μας

Στὶς 24 Αὐγούστου 1779 στὸ Κολικόντασι τῆς τουρκοκρατούμενης τότε Βορείου Ἠπείρου ἀπαγχονίσθηκε μὲ ἐντολὴ τοῦ Κοὺρτ Πασᾶ ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὁ Πατροκοσμᾶς ὅπως κατεγράφη στὴ συνείδηση τοῦ λαοῦ μας. Ξεκίνησε ἀπὸ τὸ Μέγα Δένδρο τῆς Αἰτωλίας, δίπλα ἀπὸ τὸ Θέρμο, τὴν ἀρχαία πρωτεύουσα τῆς Αἰτωλικῆς Συμπολιτείας. Ἔμαθε γράμματα σὲ κρυφὰ καὶ φανερὰ σχολειὰ καὶ κατέληξε στὸ Ἅγιον Ὅρος, στὴ Μονὴ Φιλοθέου. Μὲ τὶς εὐλογίες τῶν ἑκάστοτε Οἰκουμενικῶν Πατριαρχῶν ἐξῆλθε ἀπὸ τὸν Ἄθωνα τουλάχιστον τρεῖς φορὲς καὶ περιόδευσε τὰ περισσότερα μέρη τοῦ Ἑλληνισμοῦ γιὰ νὰ ἀποτρέψει τοὺς ἐξισλαμισμούς. Ἰδιαιτέρως ἔντονη παραμένει ἡ μνήμη του στὴν Ἤπειρο καὶ στὴ Δυτικὴ Μακεδονία... Δίδασκε μὲ τὸν ἁπλὸ λόγο του, τὴν ἀσκητικὴ ζωή του, μὲ τὶς προφητεῖες του γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Γένους, μὲ τὸ πάθος του γιὰ τὴν κοινωνικὴ δικαιοσύνη, μὲ τὸν ζῆλο του γιὰ τὴν Ἑλληνορθόδοξη Παιδεία. Ἀπὸ τὰ πρῶτα χρόνια μετὰ τὸ μαρτύριό του θεωρήθηκε Ἅγιος ἀπὸ τὸν λαό μας καὶ ἡ ἁγιοκατάταξή του ἐπισημοποιήθηκε τὸ 1960 ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Ὁ πρῶτος βιογράφος του εἶναι ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης στὸ περίφημο «Νέον Μαρτυρολόγιον», τὸ ὁποῖο ἐξεδόθη τὸ 1799.

Τὰ σύγχρονα σχολικὰ βιβλία ἔχουν τὴν τάση νὰ ἀγνοοῦν τὸν Ἅγιο Κοσμᾶ ἢ νὰ τὸν παρουσιάζουν σὰν ἕναν δυτικοῦ τύπου Διαφωτιστῆ. Ὅμως ὁ Πατροκοσμᾶς δὲν εἶχε τὴν παραμικρὴ ἐπιρροὴ ἀπὸ τὸν Γαλλικὸ Διαφωτισμό, ὁ ὁποῖος ἄλλωστε ἔρρεπε πρὸς ἀκρότητες ἀθεϊστικοῦ τύπου. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δὲν ἄνοιγε ἁπλῶς σχολεῖα, ἀλλὰ τόνιζε ὅτι τὸ σχολεῖο εἶναι προθάλαμος τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἐπιτυχημένη προσπάθειά του νὰ σταματήσει τοὺς ἐξισλαμισμοὺς βοήθησε τὴν ἐπιβίωση τοῦ Ἔθνους, διότι ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ὅποιος χανόταν γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία χανόταν καὶ γιὰ τὸν Ἑλληνισμό. Ὁ ἐξισλαμισμένος τούρκευε, γινόταν φανατικὸς ἀνθέλληνας, γι’ αὐτὸ καὶ ἔχει μείνει ὡς ἀρνητικὴ γιὰ τὸ Γένος μας ἔννοια ἡ λέξη «γενίτσαρος». Ἡ παιδεία, στὴν ὁποία πίστευε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς, δὲν ἦταν μία ἁπλὴ κατάρτιση καὶ ἐκμάθηση τεχνοκρατικῶν γνώσεων, ὅπως θὰ ἤθελαν σήμερα ὁρισμένοι. Ἀλλὰ μιλοῦσε γιὰ μία Παιδεία, ἡ ὁποία πρωτίστως θὰ διὰ-μορφώνει ἀνθρώπους, θὰ διαπλάθει ἀνθρωπίνους χαρακτῆρες.

Ἀπὸ τὸ σπουδαῖο κείμενο «Τὸ Ἅγιον Ὅρος καὶ ἡ παιδεία τοῦ Γένους μας», τὸ ὁποῖο συνετάγη καὶ ἐξεδόθη ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Μονὴ Ἰβήρων, πρῶτα τὸ 1994 καὶ βελτιωμένο τὸ 2003, παραθέτουμε ὁρισμένες εὔστοχες ἐπισημάνσεις γιὰ τὶς διδαχὲς τοῦ Πατροκοσμᾶ: «... Ἀνοῖξτε σχολεῖα ἑλληνικά. Νὰ βάλετε ὅλοι σας, γιὰ νὰ σπουδάζουν ὅλα τὰ παιδιά, χωρὶς νὰ πληρώνουν. Νὰ μάθουν τὰ παιδιὰ τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα, γιὰ νὰ ξεσκεπάσουν ὅλα τὰ μυστήρια τῆς ζωῆς καὶ τῆς Ἐκκλησίας μας, ποὺ εἶναι ἐκεῖ κρυμμένα. Ἀπὸ τὸ σχολεῖον μανθάνομεν τὸ κατὰ δύναμιν τί εἶναι Θεός, τί εἶναι Ἁγία Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, ἀρχάγγελοι, τί εἶναι δαίμονες, τί εἶναι παράδεισος, τί εἶναι κόλασις, τί εἶναι ἁμαρτία, ἀρετή. Ἀπὸ τὸ σχολεῖον μανθάνομεν τί εἶναι Ἁγία Κοινωνία, τί εἶναι Βάπτισμα, τί εἶναι τὸ Ἅγιον Εὐχέλαιον, ὁ τέλειος γάμος, τί εἶναι ψυχή, τί εἶναι κορμί... τὸ σχολεῖον ἀνοίγει τὲς ἐκκλησίες, τὸ σχολεῖον ἀνοίγει τά μοναστήρια. Ἀνίσως καὶ δὲν ἤτανε σχολεῖα, ποῦ ἤθελα ἐγὼ νὰ μάθω νὰ σᾶς διδάσκω;.... Εἶναι ἀληθινὸς ἐπαναστάτης, ἀνανεωτὴς τῶν πάντων. Κρίνει τὸν πλούσιο ποὺ δὲν δίνει στὸν φτωχό. Διοργανώνει δωρεὰν παιδεία. Σέβεται τὴ γυναίκα. Βλέπει ὅτι τὴν καταπιέζουν. Φανερώνεται πραγματικὸς ὑπερασπιστής της. Ρίχνει ὅλους στὸ φιλότιμο». 

Οἱ ἐπισημάνσεις αὐτὲς μας ὁδηγοῦν στὸν προβληματισμὸ ποιὰ σχέση ἔχει ἡ Παιδεία τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ μὲ τὸ σύγχρονο σχολεῖο. Ἐν ὄψει δὲ καὶ τοῦ Νέου Λυκείου καλὸ θὰ ἦταν νὰ προβληματισθοῦμε ἂν τελικὰ σήμερα τὸ σχολεῖο διαμορφώνει ἦθος ἢ ἁπλῶς καλλιεργεῖ τὴν ἀποστήθιση γνώσεων καὶ ἀριθμῶν. Ἔχει παραμεληθεῖ ἡ Ἀνθρωπιστικὴ Παιδεία χάριν τῆς Τεχνολογικῆς καὶ αὐτὸ βλάπτει τὴν ψυχοσύνθεση τῶν παιδιῶν, τοὺς στερεῖ τὰ πρότυπα καὶ τὰ ὁράματα. Στὴν ἐποχὴ τῶν Ἠλεκτρονικῶν Ὑπολογιστῶν καὶ τῆς Ψηφιακῆς Τεχνολογίας οἱ νέοι μας χρειάζονται ἀκόμη περισσότερο τὰ διδάγματα τῶν Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν κειμένων, τῶν Θρησκευτικῶν καὶ τῆς Ἱστορίας. Γιὰ νὰ μὴν ἀπομονωθοῦν μπροστὰ στὸν ὑπολογιστή. Γιὰ νὰ μὴν γίνουν ἀπαθεῖς θεατὲς τῆς ὑλιστικῆς παγκοσμιοποιήσεως, ἡ ὁποία γεννᾶ οἰκονομικὲς κρίσεις σὰν τὴ σημερινὴ καὶ τὶς ἐξαπλώνει ὑπερπηδώντας τὰ σύνορα. Γιὰ νὰ ἀντισταθοῦν στὴν ἐπικράτηση τοῦ ὑλιστικοῦ συμφέροντος εἰς βάρος τῆς ἀνθρωπιᾶς καὶ τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης. Γιὰ νὰ ἀγωνισθοῦν ὥστε κάθε λαὸς νὰ διατηρήσει τὴν ἐθνικὴ κυριαρχία του καὶ τὴν πολιτιστικὴ ἰδιοπροσωπεία του χωρὶς νὰ μεταμορφωθεῖ σὲ ἄμορφο χυλό.

Ἡ Ἑλληνορθόδοξη Παιδεία, τὴν ὁποία εὐαγγελίσθηκε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δὲν ἀντιτίθεται στὶς Θετικὲς Ἐπιστῆμες. Τὸν 19ο αἰώνα στὴν Ἐμπορικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης, ἡ ὁποία ἱδρύθηκε ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ὁ σχολάρχης ἦταν Ἁγιορείτης μοναχός, ὁ Βαρθολομαῖος Κουτλουμουσιανός. Ὁ ἴδιος δίδασκε στὰ παιδιὰ τῶν Ἑλλήνων ἐμπόρων τὰ Θρησκευτικά, τὰ Ἀρχαῖα Ἑλληνικά, ἀλλὰ καὶ τὰ Μαθηματικὰ καὶ τὴ Φυσική, συγγράφοντας ἢ μεταφράζοντας μόνος του τὰ σχετικὰ ἐγχειρίδια. Ἡ Ἑλληνορθόδοξη Παιδεία, γιὰ τὴν ὁποία θυσιάσθηκε ὁ Πατροκοσμᾶς, εἶναι πάντοτε ἐπίκαιρη. Ὄχι μόνο γιὰ ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν Εὐρώπη ποὺ ἀναζητεῖ τὴν ταυτότητά της. Εὐρισκόμενοι στὴ δίνη μίας κρίσης ποὺ φαίνεται οἰκονομική, ἀλλὰ ἔχει πνευματικὰ αἴτια, ἂς ξαναδιαβάσουμε τὶς διδαχὲς τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ. 

Ἡ παιδεία, στὴν ὁποία πίστευε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς, δὲν ἦταν μία ἁπλὴ κατάρτιση καὶ ἐκμάθηση τεχνοκρατικῶν γνώσεων, ὅπως θὰ ἤθελαν σήμερα ὁρισμένοι. Ἀλλὰ μιλοῦσε γιὰ μία Παιδεία, ἡ ὁποία πρωτίστως θὰ διὰ-μορφώνει ἀνθρώπους, θὰ διαπλάθει ἀνθρωπίνους χαρακτῆρες.